تکمله منهاج البراعه فی شرح نهج البلاغه (کتاب)

«تکملة منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة»، اثر آیت الله حسن حسن زاده آملی به زبان عربی، تکمله و ادامه کار میرزا حبیب‌الله هاشمی خویى در کتاب «منهاج البراعة» می‌باشد. علامه حسن زاده آملی، علاوه بر شرح و توضیح فرمایشات امام علی علیه‌السلام در نهج البلاغه، مصادر و مآخذ خطب و رسائل آن را نیز ذکر کرده است.

مؤلف

علامه حسن حسن‌زاده آملی (۱۳۰۷-۱۴۰۰ ش)، فقیه، عارف و حکیم معاصر شیعه و از شاگردان عالمان بزرگی چون: علامه شعرانی، علامه طباطبائی، میرزا مهدی الهی قمشه ای و شیخ محمدتقی آملی بود.

ایشان در ادبیات، علوم غریبه، ریاضی، هیئت و طب تسلط و تبحر داشت و ملقب به «علامه ذوالفنون» بود. علامه حسن‌زاده سالها در حوزه علمیه قم به تدریس آثار فلسفی و عرفانی و ریاضیات و هیأت پرداخت و تألیفات ارزشمندی در این علوم از خود به یادگار گذاشت. الهى نامه، انسان کامل از دیدگاه نهج البلاغه، نهج الولایه، وحدت از دیدگاه عارف و حکیم، از دیگر آثار اوست.

معرفی کتاب

کتاب «منهاج البراعة فى شرح نهج البلاغة» تألیف مرحوم میرزا حبیب الله خویى طولانى ترین شرحى است که تاکنون بر کتاب شریف نهج البلاغة نگاشته شده است. چرا که مؤلف محترم آن، چیزى را از شرح لغات و اعراب کلمات و توضیح معانى و ذکر قصص و ایراد روایات فروگذار نکرده است، الا اینکه آن جناب موفق به اتمام کتاب نشد و این اثر عظیم (در ۱۴ جلد) ابتر ماند. لذا مسئول انتشارات کتابفروشى اسلامیه، در باره اتمام آن از علامه شعرانى رحمه الله تعالى استمداد کردند، ولى ایشان به عللى که خود در مقدمه جلد پانزدهم کتاب متعرض آنها گردیده اند، درخواست فوق را نپذیرفتند و کار را به شاگرد خود آیت الله حسن زاده آملی واگذار نمودند. ایشان فرموده استاد خویش را پذیرفت و با جدیت و تلاش مخصوص به خود ادامهء شرح را پى گرفت و آن را در پنج جلد مرتب نمود و «تکمله منهاج البراعة» نامید و به طبع رساند.

از آنجا که مولف این شرح یعنی استاد علامه حسن زاده آملی، علامه ذوالفنون و مسلط بر رشته های مختلف علمی هستند شرح ایشان از ارزش ویژه ای برخوردار بوده و واجد نکته های دقیق و بلند علمی است. از ویژگی های این شرح پرداختن به اسناد و مدارک نهج البلاغه است.

محتوای کتاب

استاد حسن زاده آملی، در کتاب خود، علاوه بر شرح و بسط و توضیح فرمایشات حضرت علی علیه‌السلام، متعرض مصادر و مآخذ خطب و رسائل که جایش در شرح مرحوم خویی خالی بود، گردیده است و آنچه که ایشان را بر عمل مزبور برانگیخت، این بود که جرجی زیدان مسیحی، در باره نهج البلاغة نوشته بود: «نمی‌توان مطالب موجود در نهج البلاغة را به علی بن ابی طالب، منسوب دانست، زیرا در آن دوران، عرب، کجا این حرف‌ها را می‌فهمید تا علی بن ابی طالب بیاید و آنها را بفرماید؟ سید رضی و سید مرتضی که هر دو ادیب بودند، در زمانی که سطح دانش مردم بالا آمده بود، نشستند و این مطالب را نوشتند و برای ترویج کتاب خود، آن را به علی بن ابی طالب علیه‌السلام، نسبت دادند.»

بدین جهت بود که استاد، بر آن شد تا مصادر و مآخذ خطب و رسائل را که سالیانی پیش از سید رضی و سید مرتضی، در دست مردم بود، ذکر کند تا جایی برای آن گونه توهمات نبوده باشد. مؤلف خود در این باره در کتاب «انسان کامل از دیدگاه نهج البلاغه» می گوید: «این کمترین بسیارى از مآخذ و مدارک نقل نهج البلاغة را از جوامع روایى و کتب سیر و غزوات و مجموعه‏ ها و سفینه ‏هاى علمى تحصیل کرده است، و اهتمام کلّى این بود که منابع نقل قبل از جناب سید رضى و نهج باشد و شاید در حدود دو سوم مدارک آن بدست آمده باشد و قسمتى از آنها در مواضع مختلف تکمله منهاج‏ البراعة فى شرح نهج البلاغة که در پنج جلد تدوین و تنظیم شد و به طبع رسید به مناسباتى ذکر شده است».

البته لازم به ذکر است که «تکملة منهاج البراعة»، در مقایسه با خود «منهاج»، از مزیت دیگری نیز برخوردار است و آن، عبارت از این است که استاد حسن زاده آملی، با احاطه بر جمیع مبانی عرفانی و فلسفی و کلامی و دیگر علوم، توانسته است از عهده تبیین اسرار و نکته‌ها و حقایق کلمات امام علیه‌السّلام که امام الکلمات است، به خوبی برآید و این، چیزی است که شرح مرحوم خویی، علی رغم تمام امتیازاتش، فاقد آن است. «تکملة منهاج البراعة»، در پنج جلد (جزء ۱۵-۱۹)، تنظیم شده است. روش استاد، در این شرح، چنین است که ابتدا، متن کلام امام علیه‌السّلام را می‌آورد، سپس لغات مشکل آن را تحت عنوان «اللغة»، معنا می‌کند، آن گاه در ذیل عنوان «الاعراب»، به ترکیب آن می‌پردازد و در مرحله سوم، در زیر عنوان «المعنی»، آن را تفسیر می‌کند و در آخر، تحت عنوان «الترجمة»، آن را به فارسی برمی گرداند.

منابع

• مرورى بر آثار و تألیفات آیت الله علامه حسن زاده آملى، حسن رمضانى، نهاد نمایندگى مقام معظم رهبرى، اردیبهشت ۱۳۷۴.
• انسان کامل از دیدگاه نهج البلاغه، حسن حسن زاده آملی، نشر الف لام میم، ۱۳۸۳، ص۲۹.
• نرم افزار جامع الاحادیث، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).